Російсько-українська війна: теорія та практика соціологічного осмислення
Акцентовано увагу на основних проблемних питаннях у формуванні соціологічного дискурсу щодо війни та російсько-української війни. Реалізовано спроби наукових відповідей на нові виклики, пов’язані з війною, які з’являються значно повільніше, ніж медійні. Обґрунтовано думку про те, що питання війни актуалізується лише тоді, коли з’являється реальна війна, а не її потенційна загроза. Окреслено, що війна у світовій історії ‒ це норма, мир ‒ це переважно виняток. Визначено, що крихкий характер миру і постійна воєнна загроза з боку Росії (зараз і у подальшому) потребує превентивного та постійного аналізу. Запропоновано концептуальну схему розмежування двох гілок соціологічного знання щодо мілітарної проблематики у вигляді соціології війни та соціології війська/армії. Здійснено адаптацію чотирирівневої моделі соціологічного аналізу Н.Дж. Смелзера до вивчення війни та війська за двома критеріями. Аргументовано, що ці чотири рівні вимагають своєї конкретизації в теоретичному плані і в обранні релевантних методик емпіричних досліджень проблем війни в цілому та триваючої російсько-української війни зокрема. Наведено узагальнену таблицю реалізованих провідними соціологічними центрами країни емпіричних досліджень з початку гострої фази російської агресії з висновком про значне переважання макрорівня їх здійснення та домінантного використання кількісних методик. Запропоновано тематику наукового пошуку на інших трьох рівнях соціологічної аналітики. Наведено приклади міжнародних проєктів дослідження компанією “YouGov” щодо оцінки рівня допомоги українським біженцям. Представлено результати досліджень, які проводяться в Україні та Росії паралельно, оскільки це дає можливість проаналізувати дзеркальність ситуації як в Україні, так і в суспільстві країни-агресора. Виявлено, що більшість досліджень, проведених в Україні за час повномасштабної війни, розкривають лише певні аспекти сучасної війни та війська (оцінку рівня довіри до Збройних сил України, підтримку дій Президента України, готовність громадян до захисту Батьківщини, зовнішньополітичні орієнтири, соціальну адаптацію населення, рівень їх стресостійкості тощо), що не дає наразі можливості формування цілісної архітектоніки соціологічного знання в зазначеній сфері. За даними досліджень, проведених за час повномасштабної агресії Росії в Україні, виокремлено головні тематичні блоки та розкрито їх значення у формуванні основ соціології війни та соціології війська/армії. Виявлено, що війна є надзвичайно складним явищем для її професійного осмислення в соціології в ситуації її мультипарадигмальності, тому наявні напрацювання потребують фахового обговорення та результативних дискусій.
Musiiezdov, O. (2016). The main question of sociology. Ukraina Moderna. URL: https://uamoderna.com/blogy/oleksi-musiezdov/osnovne-pytannya-sociologii [in Ukrainian]
Sobolevska, M. (2014). The order of the discourse of order: neofunctionalism and poststructuralism in modern sociological theory. Kyiv: Logos [in Ukrainian]
Makeiev, S. (2019). Intellectuals: Three patterns of the attitude towards war. Sotsiologiya: teoriya, metody, marketing – Sociology: theory, methods, marketing, 4, 158-177 [in Ukrainian]
Stouffer, S., Suchman, E., DeVinney, L., Star, S., Williams, R. (1949). Studies in Social Psychology in World War II. The American Soldier. Adjustment During Army Life. Vol. 1. Princeton: Princeton University Press.
Stouffer, S., Suchman, E., DeVinney, L., Star, S., Williams, R. (1949). Studies in Social Psychology in World War II. The American Soldier. Combat and Its Aftermath. Vol. 2. Princeton: Princeton University Press.
Political encyclopedia. (2011). NAS of Ukraine, Kuras Institute of Political and Ethnic Studies of the National Academy of Sciences of Ukraine. Kyiv: Parlam. edition. URL: http://irbis-nbuv.gov.ua/ulib/item/UKR0009375 [in Ukrainian]
Huntington, S. (1957). The Soldier and the State: The Theory and Politics of Civil-military Relations. USA: Harvard University Press.
Janowitz, M. (1960). The professional soldier: A social and political portrait. New York: Free Press.
Moskos, C. (1986). Institutional/occupational trends in armed forces: An update. Armed Forces and Society, 12/3, 377-382.
Moskos, C. (2000). Towards a Postmodern Military: The United States as a Paradigm. In C. Moskos, J.A. Williams, D.R. Segal (Eds.), The Postmodern Military: Armed Forces after the Cold War (pp. 14-31). New York: Oxford University Press.
Hoffman, F.G. (2007). Conflict in the 21st Century: The Rise of Hybrid Wars. Arlington, VA: Potomac Institute for Policy Studies.
Freier, N. (2009). The Defense Identity Crisis: It’s a Hybrid World. Parameters Autumn, 39 (3), 5-17.
Hoffman, F.G. (2009). Hybrid Warfare and Challenges. Joint Force Quarterly, 52, 34-39.
Heinecken, L. (2015). The Military, War and Society: the Need for Critical Sociological Engagement. Scientia Militaria: South African Journal of Military Studies, 43, 1, 1-16.
West, B., Matthewman, S. (2016). Towards a strong program in the sociology of war, the military and civil society. Journal of sociology, 52, 3, 482-499.
Rushchenko, I.P. (2015). The Russian-Ukrainian hybrid war: a sociologist’s view. Kharkiv: FOP Pavlenko O.G. [in Ukrainian]
Trebin, M.P. (2014). “Hybrid” war as a new Ukrainian reality. Ukr. socìum – Ukrainian Society, 3 (50), 113-127 [in Ukrainian]
Afonin, E.A. (1994). Formation of the Armed Forces of Ukraine: social and socio-psychological problems. Institute of Sociology NAS of Ukraine. Kyiv: Intergrafik [in Ukrainian]
Kalahin, Yu.A. (2008). Military service under contract: social dimension. Kharkiv: HUPS [in Ukrainian]
Solnyshkina, A.A. (2009). Peculiarities of social problems of the military organization of Ukrainian society. Zaporizhzhia: Classic. private Univ. [in Ukrainian]
Mazuryk, O.V. (2001). Modern trends in the reproduction of the army as a social institution (sociological aspect). Kyiv: Institute of Sociology NAS of Ukraine [in Ukrainian]
Yakovenko, Yu.I., Hrynchuk, A.V. (2015). Sociology of the army as an alternative to military sociology. Visnyk Lvivskoho universytetu. Seriia Sotsiolohichna – Visnyk of the Lviv University. Series Sociology, 9, 67-78 [in Ukrainian]
Khobta, S.V. (2016). Sociology of war as a task for Ukrainian Sociology. Visnyk Luhanskoho natsionalnoho universytetu imeni Tarasa Shevchenka. Sotsiolohichni nauky – Scientific collection “Bulletin of Luhansk Taras Shevchenko National University”. Sociological sciences, 5 (302), 126-150 [in Ukrainian]
Kalahin, Yu.A. (2012). Development of military sociology. Methodology, theory and practice of sociological analysis of modern society, 18, 119-124 [in Ukrainian]
Trebin, M.P. (2015). Sociology of war: the Ukrainian context. Visnyk Kharkivskoho natsionalnoho universytetu imeni V.N. Karazina. Seriia: Sotsiolohichni doslidzhennia suchasnoho suspilstva: metodolohiia, teoriia, metody – Visnyk of V.N. Karazin Kharkiv National University. Series “Sociological studies of contemporary society: methodology, theory, methods”, 1148, 34, 30-34 [in Ukrainian]
Smelser, N.J. (2003). Problematics of Sociology: The Georg Simmel Lectures. Lviv: Kalvariia [in Ukrainian]
Reznik, V. (2021). Analysis of research programs: a sociological perspective. Sotsiologiya: teoriya, metody, marketing – Sociology: theory, methods, marketing, 4, 107 [in Ukrainian]